یکی از نهادهای و تاسیسات حقوقی در قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲ پیش‌بینی شد، جایگزین مجازات حبس بود که در فصل ۹ قانون مجازات اسلامی، در موراد ۶۴ تا ۷۸ به آن اشاره دشه است. دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی روزانه و محرومیت‌های اجتماعی از جمله ارفاقات پیش‌بینی شده در این قوانین است. هدف قانون‌گذاراز تصویب این قوانین، کاهش جمعیت کیفری و ورودی به زندان‌ها است.
از طرف دیگر احکام جایگزین حبس به دلیل اینکه در راستای کار‌های عام‌المنفعه صورت می‌گیرد، می‌تواند طبعات اجتماعی خوبی هم داشته باشد. فرد به جای اینکه در محیط زندان قرار گیرد و به نوعی دانشجوی دانشگاه مجرمین حرفه‌ای شود، در معرض کار‌های عام‌المنفعه با نگاه اصلاحی قرار می‌گیرد
در همین راستا به سراغ یکی از قضات پیشرو در صدور آرا جایگزین حبس رفتیم تا تبعات اجتماعی این نوع از احکام را جویا شویم
احکام جایگزین در راستای حکمرانی مطلوب قضایی است
علی انصاری رئیس شعبه ۱۰۱ دادگاه کیفری ۲ و دادگاه انقلاب اشنویه که چهار سال سابق قضایی دارد در گفت‌وگویی گفت: یکی از سیاست‌های قوه قضاییه و دادگستری استان آذربایجان، حبس‌زدایی است که در راستای خدمات عام‌المنفعه و حکمرانی مطلوب قضایی صورت می‌گیرد. خدمات عام‌المنفعه به نفع قشر معلولین و اقشار کم درآمد جامعه است.
وی با اشاره به اینکه احکام جایگزین حبس چه تاثیری در متنبه شدن فرد دارد اظهار کرد: احکام جایگزین حبس با توجه به اینکه طبق موازین قانونی است و هیچ قاضی بدون مستند قانونی نمی‌تواند حکم جایگزین حبس نمی‌تواند صادر کند و بیشتر این احکام مربوط به جرایم خرد است و شامل کسانی می‌شود که سابقه موثر کیفری نداشته باشد. برای مثال کسی که ترک نفقه کرده است باید جزای نقدی پرداخت کند و یا به حبس برود.
وی افزود: فرد با قرار گرفتن در محیط زندان ممکن است به سمت بزه هدایت شود و خانواده هم آسیب‌هایی می‌بیند، از همین رو وقتی حکمی صادر می‌شود باید تمام جوانب امر سنجیده شود. با جرایم خشن برخورد قاطع باید صورت بگیرد، ولی برای جرایم خرد و سبک در راستای سیاست حبس‌زدایی و برطرف کردن نیاز‌های اجتماعی و با در نظر گرفتن رضایت متهم، احکام جایگزین حبس صادر می‌شود.
شکار غیر مجاز یک کبک در ازای تجهیز کتابخانه
انصاری ادامه داد: احکام جایگزین حبس باید جرم تناسب داشته باشند برای مثال در یک پرونده‌ای شخصی یک کبک را به صورت غیر مجاز شکار کرده بود و طی حکمی وی را مکلف به تجهیز یک کتابخانه کردم. همچنین احکام جایگزین حبس باید در راستای جرم باشند، اگر فردی ترک نفقه کرد باید حکم جایگزین حبس صادره در راستای کمک به خانواده باشد که این حکم می‌تواند خرید لوازم‌التحریر برای کودکان باشد.
وی افزود: تمرکز فعلی احکام جایگزین حبس من، کانون پرورش فکری و کودکان است و در همین زمینه ۳۰ حکم اعم از افتتاح خانه محیط زیست و اتاق بازی کودکان و نوجوانان، تهیه ۱۰۰۰ جلد کتاب صادر کردم که در مجموع ارزش آن به بالای دو میلیارد ریال رسید.
انصاری با بیان اینکه یک متهم باید چه شرایطی داشته باشد تا بتواند احکام جایگزین حبس بگیرد گفت: برای اینکه حکم جایگزین حبس شامل فردی شود، نباید سابقه موثر کیفری درجه ۵ و به بالا داشته باشد و جرم خرد انجام داده باشد که کلیه جرایم غیرعمد می‌تواند شامل این احکام شود. برای مثال فردی در تصادف غیر عمدی منجر به فوت فرد دیگری شود، قانون برای این جرم مجازات ۶ ماه تا سه سال را در نظر گرفته، اما از طرف دیگر استفاده از تاسیسات ارفاقی را هم مجاز دانسته است.
وی افزود: در پرونده دیگری شخصی را مکلف خرید تشک مواج برای افرادی که زخم بستر داشتند کردیم که بیشتر از نیاز اشنویه تهیه شد.
نظارت بر اجرای حکم جایگزین حبس با قاضی اجرای احکام است
انصاری با توضیح چگونگی نظارت بر اجرای حکم گفت: حکم جاگزین حبس در ابتد غیر قطعی است که ظرف ۲۰ روز مهلت اعتراض در تجدید نظر دارد که معمولا به حکم اعتراض نمی‌کنند چرا که با رضایت خودشان این حکم صادر می‌شود. پس از قطعیت حکم، پرونده به واحد اجرای احکام کیفری دادسرا فرستاده می‌شود و پس از آن ظرف مدت مشخص خدمات عام‌المنفعه را انجام می‌دهد. برای مثال فردی در حکمی مکلف به تهیه اتاق بازی برای کودکان با تشخیص مدیر کل کانون پروش و فکری می‌شود، در این صورت، با نظارت قاضی اجرای احکام، مبلغ وصول می‌شود.
وی اظهار کرد: برخی اقات ممکن است، محکوم با توجه به مهارتی که دارد، مکلف به انجام کاری شود. اما زمانی که محکوم مکلف به پرداخت مبلغی شود، ابتدا باید به محل صندوق دادگستری پرداخت کند و سپس بعد از جمع شدن پرونده و ارائه مستندات، مبلغ به حساب نهاد پذیرنده مانند کانون پرورش و فکری واریز می‌شود حتی برخی اوقات شخصا اقدام به نظرات میدانی هم می‌کنم.
انصاری گفت:در یک پرونده که بازتاب اجتماعی خوبی هم داشت، با توجه به اینکه در آینده با بحث کمبود جمعیت روبه‌رو هستیم باید برای درمان نازایی اقلام دارویی تهیه کنیم و دارو‌های درمان ناباروری هم قیمت بالایی دارند، در سه پرونده متهمین را مکلف به خرید دارو برای مادران نابارور کردم. طبق بند ۲ اصل ۱۵۶ قانون اساسی، یکی از وظایف قوه قضاییه گسترش عدل و آزادی مشروع است و مقام معظم رهبری بار‌ها تاکیده کرده که قوه قضاییه مکلف به احیای حقوق عامه است و همیشه در احکامم موارد یاد شده را قید می‌کنم تا فرمایشات رهبری هم اجرا شود و مردم بدانند که قوه قضاییه دغدغه مردمی شدن دارند.
با مجرمین خشن برخورد قاطع داریم
وی با اشاره به یکی از احکام صادره افزود: برای اولین بار در یکی از مناطق محروم ارومیه با یکی از احکام صادره‌ام توانستم، اتاق بازی افتتاح کنم که به موجب خوشحالی کودکان بسیاری شد و همیشه مناطق محروم در احکام جایگزین باید اولویت داشته باشند و محرومیت‌زدایی باید صورت بگیرد. این روند ادامه داد و من تا روزی ۴ تا هم ممکن است احکام جایگزین حبس صادر کنم، اما با مجرمین حرفه‌ای و خشن برخورد قاطع داریم.
انصاری گفت: یکی دیگر از احکام جالبی که صادر کردم، چندین متهم پرونده را متهم به رنگ آمیزی زندان، تهیه لباس ورزشی برای معتادین زندانی که در زندان ترک اعتیاد کرده بودند کردم./میزان
