یه گزارش عدلنامه، برای اینکه متهم بتواند وکیل تسخیری بگیرد، باید جرم او دارای مجازات قصاص نفس، اعدام، رجم و حبس ابد باشد و وکیل کیفری معرفی نکند. توانایی مالی برای گرفتن وکیل نداشته باشد و مجازات او مشمول مجازات‌های قسمت اول نباشد.
در صورتی که شاکی نیز بخواهد وکیل تسخیری اخذ کند، می‌بایست وکیل معرفی نکند و اعسار او برای دادگاه احراز شود.
درخصوص هزینه وکیل تسخیری باید به این نکته اشاره کرد که متهم و شاکی تکلیفی در قبال پرداخت هزینه نداشته و دادگاه مبلغی را که نباید از تعرفه بیشتر باشد، تعیین کرده و آن را از محل اعتبارات قوه قضائیه پرداخت کند.
بر اساس رأی وحدت رویه، تعیین وکیل تسخیری بنا بر تقاضای متهم برای دفاع از اتهام به‌طور کلی است و انحصار به مرحله بدوی ندارد. مادامی که عنوان وکالت از وکیل سلب نشده، می‌تواند در مراحل دیگر نیز به وظایف وکالتی خود رفتار کند. بنابراین وکیل تسخیری در مرحله تجدید نظر و اعاده دادرسی نیز می‌تواند مداخله کند.
وکیل تسخیری می‌تواند در مرحله دادسرا و همچنین دادگاه وارد شده و درخصوص پرونده‌هایی که به او محول میشود، فعالیت کند.
بر اساس ماده ۱۹۰ آیین دادرسی کیفری، متهم می‌تواند در مرحله تحقیقات مقدماتی یک نفر وکیل پایه‌یک دادگستری را همراه خود داشته باشد. بر اساس تبصره ۲ همین ماده، در جرائم سنگین که مجازات آنها سلب حیات یا حبس ابد است، اگر متهم وکیل معرفی نکند، بازپرس برای او وکیل تسخیری انتخاب میکند. در جرائم سنگین که قانون آیین دادرسی آنها را احصا کرده، تعیین وکیل تسخیری الزامی است.
استفاده از خدمات وکیل تسخیری فقط مربوط به مرحله دادسرا نبوده و متهم می‌تواند در مرحله دادگاه نیز از وکیل تسخیری استفاده کند. بر اساس ماده ۳۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری، متهم می‌تواند از دادگاه تقاضا کند برای او وکیل تعیین شود. در این صورت دادگاه وضعیت مالی متهم را بررسی کرده و در صورت اعسار متهم برای او وکیل تعیین میکند.
نکته حائز اهمیت این است که در این حالت دادگاه ملزم به تعیین وکیل تسخیری برای متهم نیست، بلکه می‌بایست تقاضایی از سوی متهم صورت گرفته و دادگاه بر اساس تقاضا و بررسی احصار متهم تصمیم می‌گیرد. اما در خصوص جرائم مهم ماده ۳۴۸ بیان کرده است که در مورد این جرائم که مجازات آنها سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو، نصف دیه کامل یا بیشتر است، در مرحله دادگاه اگر متهم در اولین جلسه رسیدگی وکیل معرفی نکند یا وکیل او بدون عذر موجه در دادگاه حاضر نشود، تعیین وکیل تسخیری توسط دادگاه الزامی است. فلسفه تعیین وکیل تسخیری در جرائم مهم جلوگیری از ضایع‌شدن حق متهم است.
در دادگاه و دادسرای ویژه اطفال و نوجوانان نیز از وکلای تسخیری برای متهمان استفاده میشود. بر اساس ماده ۴۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری، در جرائمی که رسیدگی به آنها در صلاحیت دادگاه کیفری یک است یا جرائمی که مستلزم پرداخت دیه یا ارش بیش از خمس دیه کامل است و در جرائم تعزیری درجه شش و بالاتر، دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان به ولی یا سرپرست قانونی متهم ابلاغ میکند که برای او وکیل تعیین کند. در صورت عدم تعیین وکیل یا عدم حضور وکیل بدون اعلام عذر موجه در مرجع قضائی برای متهم وکیل تعیین میشود. نکته حائز اهمیت در این قسمت این است که اگر ولی یا سرپرست برای طفل وکیل تعیین نکند یا وکیل بدون عذر موجه حاضر نشود، مرجع قضائی برای او وکیل تعیین میکند که این وکیل، وکیل تسخیری
قلمداد میشود.
در‌صورتی‌که متهم قبل از صدور حکم قطعی دچار جرم شود، تعقیب متوقف خواهد شد، مگر درخصوص جرائم حق‌الناسی که شرایط اثبات آن به نحوی باشد که حتی اگر فرد سالم بود، نمی‌توانست از خود رفع اتهام کند. در این صورت به قیم، ولی یا سرپرست قانونی مجنون اعلام میشود ظرف پنج روز برای او وکیل معرفی کنند و در صورت عدم معرفی توسط آنها، بدون توجه نوع جرم و میزان مجازات، وکیل تسخیری تعیین میشود.
استفاده از وکیل تسخیری به عنوان یک وکیل رایگان از‌جمله مطالبی است که افراد کمتر به آن توجه کرده و از آن آگاهی ندارند. برای اینکه شخصی بتواند از وکیل تسخیری استفاده کند، می‌بایست درخصوص جرائم سنگین از دادگاه تقاضا کند برای او وکیل تعیین کند و درخصوص جرائم دیگر نیز باید دادخواست اعسار خود را ضمیمه پرونده کند و این اعسار توسط دادگاه و شهود به اثبات برسد. از سوی دیگر در صورتی می‌توان از وکلای تسخیری استفاده کرد که پرونده قابل دفاع باشد؛ یعنی پرونده‌ای که دارای اساس و پایه بوده و نتیجه‌ای در بر داشته باشد.
آیا حق داشتن وکیل تسخیری فقط برای متهم است؟
پاسخ به این سؤال منفی است؛ زیرا همان‌طور که قبلا نیز اشاره شد، استفاده از وکیل تسخیری برای شاکی نیز امکان‌پذیر است. ماده ۳۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری در این خصوص بیان میکند که اگر دادگاه حضور وکیل را برای شخص بزه‌دیده ضروری بداند و شخص بزه‌دیده توانایی مالی نداشته باشد، برای او وکیل تسخیری تعیین میشود. نکته درخور توجه در اینجا این است که بر‌خلاف متهم که در جرائم مهم تعیین وکیل تسخیری برای او الزامی بود، درخصوص شاکی این الزام وجود ندارد و دادگاه می‌تواند در صورت بررسی شرایط مالی شاکی و الزام به حضور وکیل برای او، برای شاکی وکیل تسخیری تعیین کند./شرق
